apteczka pierwszej pomocy
psychologiczne & pedagogicznej !!!!!
Tato Mamo Proszę o Pomoc!
Depresja u dzieci i młodzieży
Sytuacja spowodowana pandemią koronawirusa stanowi ryzyko pogorszenia się funkcjonowania psychicznego, szczególnie osób o zmniejszonej odporności na stres, cierpiących na różnego typu zaburzenia lękowe, depresyjne czy choroby psychiczne. Badania dotyczące psychicznego funkcjonowania dzieci i młodzieży wskazują, że szeroko rozumiane zaburzenia depresyjne mogą występować u 20% nastolatków. Niektóre źródła podają, że objawy depresyjne stwierdza się u blisko co trzeciego nastolatka, a ok.2% dzieci doświadcza stanów depresyjnych.
Według ekspertów, aby zapobiec pojawianiu się depresji, należy podejmować działania profilaktyczne (zapobiegające), za które odpowiedzialni są przede wszystkim rodzice, gdyż to oni powinni być zawsze pierwszą linią obrony dla dziecka.
Sytuacja jaka powstała w związku z COVID-19 jest wyjątkowa i wymaga od rodziców zadbania o zdrowie psychiczne swoich dzieci. Ważne jest obserwowanie dziecka, niebagatelizowanie niepokojących stanów, podejmowanie działań zapobiegających rozwojowi zaburzeń emocjonalnych, które mogą występować pod różną postacią, również depresji. Depresja może pojawiać się zarówno u osób już na nią leczonych jak i tych, u których jeszcze nigdy wcześniej nie była stwierdzana.
Co to jest depresja?
Depresja jest stanem charakteryzującym się długotrwale obniżonym nastrojem oraz szeregiem innych objawów psychicznych i somatycznych. Depresja rozumiana jako choroba należy do grupy zaburzeń nastroju. Jej przebieg może być przewlekły, ze stałym nasileniem objawów lub może ona przyjmować postać nawracających epizodów o łagodnym, umiarkowanym lub ciężkim nasileniu, oddzielonych okresami dobrego samopoczucia.
Objawy depresyjne często towarzyszą innym zaburzeniom psychicznym – np. zaburzeniom lękowym (rozpoznaje się wtedy zaburzenia depresyjno-lękowe) lub są reakcją na przykre, traumatyczne wydarzenia (zaburzenia adaptacyjne o obrazie tzw. reakcji depresyjnej).
Rodzaj objawów, jakie mogą wystąpić w depresji zależą od etapu rozwoju dziecka. Im jest ono młodsze, tym trudniej jest rodzicowi je dostrzec, a dziecku określić i opisać opiekunom swój stan emocjonalny. Kilkulatki zgłaszają zwykle niecharakterystyczne objawy – często po prostu mówią lub sygnalizują w inny sposób, że źle się czują i nie potrafią określić, czy takie samopoczucie wynika z dolegliwości somatycznych, czy cierpienia psychicznego. W tej grupie wiekowej istotne znaczenie ma obserwacja zachowań i funkcjonowania dziecka.
Charakterystyczne objawy depresji u dzieci i młodzieży to:
smutek, przygnębienie, płaczliwość; u dzieci i nastolatków w odróżnieniu od dorosłych bardzo często dominuje drażliwość, dziecko łatwo wpada w złość lub rozpacz, może demonstrować wrogość wobec otoczenia – zachowuje się w sposób odpychający, zniechęcający do nawiązania kontaktu;
zobojętnienie, apatia, zmniejszenie, a nawet utrata zdolności do przeżywania radości; dziecko przestaje cieszyć się z rzeczy lub wydarzeń, które wcześniej sprawiały mu radość;
poczucie znudzenia, zniechęcenia; ograniczenie lub zaprzestanie aktywności, które wcześniej były dla dziecka ważne lub przyjemne (np. zabawa, hobby, spotkania z rówieśnikami), a także niechęć do podejmowania codziennych obowiązków lub zupełne ich zaniechanie. Dziecko może np. odmówić porannego wstawania, chodzenia do szkoły, wychodzenia z domu, a w skrajnych przypadkach - ze swojego pokoju, zaniedbywać higienę osobistą, naukę itp.;
wycofanie się z życia towarzyskiego, ograniczenie kontaktu z rówieśnikami;
nadmierna reakcja na uwagi, krytykę – dziecko reaguje dużą złością, nawet, gdy zwróci mu się uwagę w bardzo delikatny sposób i dotyczy ona błahej sprawy;
depresyjne myślenie („wszystko jest bez sensu”, „i tak nic mi się nie uda”), niska samoocena („jestem beznadziejny/a, gorszy/a, nieatrakcyjny/a, głupi/a”); nieproporcjonalnie pesymistyczna ocena rzeczywistości, własnych możliwości, przyszłości;
poczucie bycia bezużytecznym, niepotrzebnym; nadmierne obwinianie się nawet za te wydarzenia i okoliczności, na które nie ma się wpływu np. za konflikt między rodzicami).
W ciężkich przypadkach depresji mogą wystąpić objawy psychotyczne (charakteryzujące się nieprawidłowym, zniekształconym przeżywaniem rzeczywistości): omamy (inaczej halucynacje), zarówno słuchowe,jak i wzrokowe i węchowe i/lub urojenia (fałszywe przekonania na temat samego siebie i/lub otoczenia). Objawy psychotyczne w przebiegu depresji u dzieci są rzadkością, natomiast mogą występować u nastolatków i są to min.:
uczucie silnego niepokoju, napięcia wewnętrznego, lęk – niemal nieustający, o stałym nasileniu, nieokreślony – trudno wskazać przyczynę lub obiekt takiego lęku („sam nie wiem, czego się boję”)
podejmowanie impulsywnych, nieprzemyślanych działań („i tak na niczym mi nie zależy”); picie alkoholu, stosowanie innych środków psychoaktywnych (narkotyki, „dopalacze”) – często w celu złagodzenia lęku, napięcia, smutku
działania autoagresywne, np.: samookaleczenia (rozmyślne uszkadzanie swojego ciała przez cięcie się ostrymi przedmiotami, przypalanie zapalniczką, papierosem, drapanie, gryzienie i tym podobne), rozmyślne zadawanie sobie bólu, zażywanie w nadmiarze leków w celu „zatrucia się” (ale nie w celu odebrania sobie życia)
myśli pesymistyczne („życie jest bez sensu”, „po co ja żyję”) fantazje na temat śmierci („co by było, gdybym umarł?”, „innym byłoby lepiej, gdyby mnie nie było”)
myśli samobójcze (rozmyślanie, fantazjowanie na temat odebrania sobie życia), tendencje samobójcze (planowanie lub czynienie przygotowań do popełnienia samobójstwa), a w skrajnych przypadkach – próby samobójcze, czyli podejmowanie bezpośrednich działań mających na celu odebranie sobie życia.
Inne, niecharakterystyczne dla depresji objawy i problemy, które mogą w jej przebiegu występować to:
zaburzenia koncentracji uwagi i trudności z zapamiętywaniem - często skutkują problemami z nauką i pogorszeniem wyników w szkole, nie wstawianiem się na zajęcia;
pobudzenie psychoruchowe, często wynikające z przeżywanego lęku i napięcia – dziecko wierci się, nie może się skupić na konkretnej czynności, podejmuje bezwiednie bezcelowe działania, np. skubie ubranie, zamazuje długopisem kartkę, obgryza paznokcie;
podejmowanie niektórych aktywności w nadmiarze – np. gra na komputerze, oglądanie TV;
zwiększenie lub zmniejszenie apetytu, a w efekcie - zmiany masy ciała;
problemy ze snem: trudności z zasypianiem, wybudzanie się w nocy, budzenie się wcześnie rano, nadmierna senność.
Depresja u dzieci dość często przyjmuje atypowy (nietypowy) obraz. Na pierwszy plan wysuwają się wtedy:
uporczywe dolegliwości somatyczne np.: bóle brzucha, nudności, wymioty, biegunki, bóle głowy, kołatania serca, duszność, częste zasłabnięcia lub omdlenia, moczenie nocne – taki obraz depresji częściej występuje u dzieci;
bunt wobec rodziców, szkoły, nieprzestrzeganie zasad, zachowania agresywne i autoagresywne - taki obraz depresji częściej spotyka się u nastolatków.
Kiedy należy szukać pomocy specjalisty?
Smutek, lęk, rozdrażnienie są naturalnymi emocjami, które pojawiają się w trudnych dla nas sytuacjach i po ustąpieniu niekorzystnych okoliczności nastrój powinien wrócić do wyjściowego stanu. Jeśli jednak objawy depresyjne mają takie nasilenie, że utrudniają dziecku codzienne funkcjonowanie w domu, w szkole i w grupie rówieśniczej oraz gdy utrzymują się dłużej niż 2 tygodnie, należy zgłosić się po fachową pomoc – najlepiej do lekarza wyspecjalizowanego w psychiatrii dzieci i młodzieży, do psychologa lub lekarza pediatry, którzy w razie potrzeby przekierują dziecko na właściwą konsultację specjalistyczną. Ważne jest aby z dzieckiem rozmawiać o jego samopoczuciu, obserwować dziecko,aby zapobiec rozwojowi choroby.
Sytuacją, w której należy bezwzględnie i natychmiastowo zareagować i poszukiwać pomocy lekarza psychiatry jest zagrożenie samobójstwem. U dzieci i młodzieży próby samobójcze często mają demonstracyjny charakter i rzadziej niż w przypadku dorosłych kończą się śmiercią, ale nigdy nie można ich bagatelizować. Alarmujące powinny być między innymi następujące wypowiedzi lub zachowania dziecka:
wyraża zainteresowanie tematyką śmierci i umierania;
mówi wprost o chęci odebrania sobie życia lub sugeruje to w mniej bezpośredni sposób (np.: „chciałbym/chciałabym już nie żyć”, „innym byłoby lepiej beze mnie”);
w jego przeżywaniu dominuje smutek, poczucie beznadziei;
zaczyna wycofywać się z życia rówieśniczego;
występuje nagła zmiana w jego zachowaniu i funkcjonowaniu;
porządkuje swoje sprawy, rozdaje swoje rzeczy, żegna się z bliskimi i znajomymi;
zaniedbuje swój wygląd;
ma problemy ze snem i jedzeniem;
gromadzi lub szykuje środki,które mogą posłużyć do odebrania sobie życia (tabletki, żyletki, itp).
Ryzyko podjęcia próby samobójczej zwiększają następujące czynniki;
- podejmowane wcześniej próby samobójcze
- skłonność do impulsywnych reakcji i zachowań
- stosowanie substancji psychoaktywnych
- samobójstwa w rodzinie
- trudna sytuacja rodzinna, materialna
- łatwy dostęp do środków, które mogą posłużyć do odebrania sobie życia np.leków
- przykre lub trudne doświadczenie, którego właśnie dziecko doznało (odrzucenie przez rówieśników, utrata bliskiej osoby, niepowodzenie w szkole, itp.).
Jakie są przyczyny depresji?
Nie można wskazać jednej konkretnej przyczyny, która odpowiada za występowanie depresji. Badania prowadzone nad depresją dowodzą, że do zachorowania dochodzi w wyniku współdziałania czynników:
biologicznych, takich jak: uwarunkowania genetyczne (częściej chorują dzieci, w których rodzinach występuje depresja), nieprawidłowe działanie neuroprzekaźników w mózgu, zaburzenia regulacji hormonalnej w organizmie;
psychogennych, obejmujących min. indywidualną konstrukcję psychiczną (np. niska samoocena, skłonność do samokrytyki, brak poczucia bezpieczeństwa), depresyjne schematy myślenia (skłonność do automatycznego interpretowania faktów i wydarzeń na swoją niekorzyść), nieumiejętność radzenia sobie ze stresującymi sytuacjami, słabe umiejętności społeczne;
środowiskowych, np.: trudna sytuacja rodzinna (rozwód lub separacja rodziców, utrata rodzica/obojga rodziców, zła sytuacja materialna, alkohol, przemoc), problemy szkolne, doświadczenie przemocy lub odrzucenia przez grupę rówieśniczą.
Często objawy zaburzeń depresyjnych ujawniają się w wyniku zadziałania czynnika środowiskowego, zewnętrznego – np. konfliktu w rodzinie czy niepowodzenia szkolnego.
Szczególnym okresem w rozwoju człowieka jest okres dojrzewania – czas wielkich zmian zarówno fizjologicznych jak i psychicznych. Młody człowiek staje przed tzw. zadaniami rozwojowymi, które obejmują:
konfrontację dotychczasowego obrazu samego siebie z rzeczywistością – zwykle jest źródłem rozczarowania i frustracji;
akceptację zmieniającego się wyglądu – nie ma chyba nastolatka, który nie przeżywałby trudności w tym zakresie;
ustalenia celów w życiu, często połączone z obawami, czy uda się je zrealizować;
ustalenia własnego systemu wartości i przekonań;
separacji emocjonalnej od rodziców, często połączonej z przeżywaniem lęku, poczucia winy wobec nich;
podejmowania nowych ról społecznych (np. „dziewczyny/chłopaka”, czyli partnera w związku emocjonalnym z inną osobą) i większą odpowiedzialność w ramach już pełnionych ról (np. ucznia), - „odnalezienie się” w grupie rówieśniczej;
określenie swojej tożsamości seksualnej (postrzegania samego siebie jako kobiety lub mężczyzny).
Nastolatek musi sam znaleźć sposób na poradzenie sobie z tymi wyzwaniami. „Obciążenie” zadaniami rozwojowymi w połączeniu, z zachodzącymi w okresie dojrzewania, zmianami hormonalnymi w organizmie skutkują często: obniżonym lub zmiennym nastrojem, rozdrażnieniem, lękiem, niską samooceną, koncentracją na swoim wyglądzie, czasem trudnymi zachowaniami (łamaniem norm społecznych, zachowaniami autoagresywnymi) – czyli tzw. depresją młodzieńczą.
Jest ona szczególną postacią zaburzeń depresyjnych (niektóre źródła podają nawet, że jest normalnym etapem rozwoju). Choć klasyfikacje zaburzeń psychicznych nie opisują jej jako odrębnej jednostki chorobowej, bardzo często używa się tego określenia w odniesieniu do zaburzeń emocjonalnych i zaburzeń zachowania występujących u nastolatków.
Jakie zaburzenia mogą towarzyszyć depresji?
Oprócz depresji dziecko może cierpieć jednocześnie na inne zaburzenia psychiczne – zdiagnozowane jeszcze zanim rozpoznano depresję, równocześnie z depresją lub w okresie późniejszym. Najczęściej stwierdza się: zaburzenia lękowe (nawet do 75% dzieci i nastolatków z depresją ma jednocześnie ich objawy), zaburzenia zachowania, dystymię (zaburzenie nastroju charakteryzujące się objawami podobnymi jak depresja, ale o mniejszym nasileniu i utrzymujące się praktycznie stale przez co najmniej rok), stosowanie substancji psychoaktywnych, zespół nadpobudliwości psychoruchowej z deficytem uwagi (ADHD), zaburzenia odżywania. Współwystępowanie dodatkowych zaburzeń psychicznych znacznie utrudnia leczenie depresji, dlatego ważne jest poprawne rozpoznanie – umożliwia ono odpowiednie dostosowanie prowadzonego leczenia.
Depresja pojawiająca się w przebiegu choroby somatycznej może stanowić jeden z zespołów objawowych właściwych dla tej choroby (np. w przypadku zaburzeń hormonalnych lub chorób ośrodkowego układu nerwowego) albo być jej powikłaniem – reakcją na trudną, stresującą sytuację, jaką jest doświadczanie uciążliwych objawów, cierpienia fizycznego, ograniczeń w codziennym funkcjonowaniu.
W jaki sposób rozpoznaje się depresję?
W celu postawienia rozpoznania lekarz psychiatra zbiera wywiad z dzieckiem/nastolatkiem oraz jego opiekunami i przeprowadza badanie psychiatryczne – szczegółową rozmowę, która pozwala ocenić stan psychiczny młodego pacjenta. W przypadku zaburzeń depresyjnych u dzieci i młodzieży obowiązują te same kryteria rozpoznania, jak w przypadku dorosłych, ale z uwzględnieniem zależnych od etapu rozwoju różnic w ekspresji objawów. W celu oceny nasilenia objawów psychiatra może zastosować odpowiednie kwestionariusze i skale. Ich wyniki mają jednak znaczenie tylko wtedy, gdy stanowią element pełnego badania psychiatrycznego i same w sobie nie mogą stanowić podstawy do rozpoznania.
W rozpoznawaniu depresji duże znaczenie ma badanie psychologiczne, pozwalające dokonać analizy struktury psychicznej dziecka i znaleźć takie jej cechy, które mogą sprzyjać depresyjnemu przeżywaniu rzeczywistości, co jest bardzo pomocne w dalszej pracy terapeutycznej. W przypadku depresji wskazana jest również współpraca z lekarzem pediatrą, który dokonuje całościowej oceny stanu zdrowia dziecka i wyklucza bądź potwierdza obecność somatycznych przyczyn objawów.
Objawy depresyjne mogą wystąpić w przebiegu niektórych chorób somatycznych tj.: zaburzenia hormonalne, zwłaszcza niedoczynność tarczycy, nowotwory mózgu, padaczka, choroby wirusowe oraz w wyniku stosowania niektórych leków np. sterydów.
Jeśli po okresie występowania objawów depresyjnych pojawią się objawy manii lub hipomanii (nadmiernie wzmożonego nastroju i aktywności) mówi się wówczas o jednostce chorobowej należącej do grupy zaburzeń nastroju - chorobie afektywnej dwubiegunowej (ChAD). Wymaga ona innego leczenia niż depresja. Rozpoznanie ChAD jest bardziej prawdopodobne, jeśli występuje u któregoś z członków bliskiej rodziny dziecka.
Jakie są metody leczenia depresji?
Leczenie depresji u dzieci i młodzieży wymaga zaangażowania rodziców/opiekunów, a czasem także nauczycieli i innych osób, które biorą udział w opiece nad dzieckiem. Podstawowymi metodami leczenia są oddziaływania niefarmakologiczne: psychoedukacja i psychoterapia, a w niektórych przypadkach wskazane lub wręcz konieczne jest włączenie leków.
Niefarmakologiczne metody leczenia obejmują:
psychoedukację – zapewnienie dziecku i jego opiekunom informacji na temat objawów, przyczyn i metod leczenia depresji oraz sposobów postępowania w konkretnych sytuacjach – na przykład w przypadku pogorszenia stanu psychicznego, wystąpienia działań niepożądanych leków.
psychoterapię – która może odbywać się w postaci terapii indywidualnej, grupowej lub rodzinnej. Nie jest wcale powiedziane, że psychoterapia u danego dziecka powinna obejmować tylko jedną z wymienionych metod, wręcz przeciwnie – korzystne jest ich łączenie. Szczególne znaczenie ma terapia rodzinna gdyż konflikty i problemy rodzinne nie pozostają bez wpływu na funkcjonowanie emocjonalne i zachowanie dziecka i mogą być przyczyną pogorszenia się jego stanu psychicznego. W przypadku młodszych dzieci skuteczne oddziaływania terapeutyczne bez zaangażowania rodziców/opiekunów są praktycznie niemożliwe.
Psychoterapia grupowa jest wskazana szczególnie dla dzieci i nastolatków, którzy doświadczają trudności w funkcjonowaniu w grupie rówieśniczej i mają tendencje do wycofywania się z relacji koleżeńskich.
Farmakoterapię – czyli stosowanie leków pod ścisłą kontrolą lekarza, wtedy, gdy nasilenie objawów utrudnia dziecku codzienne funkcjonowanie, a same oddziaływania terapeutycznie nie przynoszą zadowalających efektów. Oczywiście nie oznacza to, że należy wtedy zrezygnować z psychoterapii. Leczenie farmakologiczne jest konieczne kiedy występuje :
depresja o bardzo dużym nasileniu objawów, które uniemożliwia rozpoczęcie oddziaływań terapeutycznych;
depresja w przebiegu choroby dwubiegunowej;
depresja z objawami psychotycznymi.
Leczenie depresji u dzieci i młodzieży odbywa się zwykle w poradni zdrowia psychicznego, ale w przypadku bardzo nasilonych objawów, tendencji do zachowań autoagresywnych i zagrożenia samobójstwem może okazać się konieczna hospitalizacja na oddziale psychiatrycznym dla dzieci i młodzieży.
W przypadku dzieci i nastolatków, którzy nie ukończyli 16. roku życia, decyzje dotyczące leczenia podejmują ich opiekunowie prawni (zwykle są to rodzice). Po ukończeniu 16 roku życia zgodę na leczenie oprócz opiekunów prawnych musi wyrazić sam nastolatek. Jeżeli jednak istnieje zagrożenie jego zdrowia i życia (na przykład chce popełnić samobójstwo), może zostać przyjęty do szpitala i objęty leczeniem nawet bez swojej czy opiekunów zgody. W takiej sytuacji szpital zawiadamia sąd rodzinny, który w imieniu pacjenta i/lub jego opiekunów podejmuje decyzje co do dalszego postępowania.
Jakie jest rokowanie w depresji?
Depresja jest przewlekłym zaburzeniem i nawet jeśli w wyniku leczenia objawy całkowicie ustąpią, mogą pojawić się ponownie. Z tego powodu dziecko powinno pozostawać pod okresową kontrolą psychiatry lub psychologa, ewentualnie dobrze jest ustalić z lekarzem, w którym momencie lub w jakich sytuacjach należy wznowić kontakt ze specjalistą.
W większości przypadków zaburzenia depresyjne rozpoczynające się w okresie dzieciństwa lub dojrzewania nawracają w okresie dorosłości.
Jeśli zaburzenia depresyjne mają charakter czysto sytuacyjny, czyli wystąpiły w reakcji na trudną sytuację lub przykre wydarzenie, istnieje większe prawdopodobieństwo, że nie będą nawracać. W tej grupie chorych stwierdza się zwykle łagodniejsze nasilenie objawów.
Mniej korzystnie rokuje tzw. „podwójna depresja”, czyli depresja występująca łącznie z dystymią. W takich przypadkach objawy często nawracają i trudniej poddają się leczeniu. Podobnie współwystępowanie innych zaburzeń psychicznych może w różnym stopniu utrudniać proces leczenia. W przypadku współwystępowania depresji i zaburzeń zachowania u dzieci i nastolatków istnieje większe ryzyko niedostosowania społecznego i wchodzenia w konflikty z prawem w przyszłości.
Dostępne metody leczenia depresji, stosowane systematycznie i zgodnie z zaleceniami specjalistów umożliwiają skuteczne kontrolowanie objawów i prawidłowe funkcjonowanie w życiu codziennym.
Bibliografia:
1.Pużyński S.,WciórkaJ.:Klasyfikacja zaburzeń psychicznych i zaburzeń zachowania w ICD-10. Vesalius 2000;t.1-2.
2.Oleś M.:Pomiar depresji u dzieci.Przegląd metod. Roczniki Filozoficzne 1995;t XL III ,
zeszyt 4.
3.Miernik-Jaeschke M.,Namysłowska I :.Zaburzenia depresyjne u dzieci i młodzieży.
Klinika Psychiatrii Dzieci i Młodzieży, Instytut Psychiatrii i Neurologii, Warszawski Ośrodek Psychoterapii i Psychiatrii.
4.Kowalczuk K.,Krajewska-Kułak E.,CybulskiM.:Wybrane choroby cywilizacyjne XXI wieku (t.II).UM Białystok 2016.
5.Kołodziejek M.:Depresja u dzieci i młodzieży.Podstawyteoretyczne,psychoterapia poznawczo-behewioralna. Psychoterapia 2008;2(15-33)
